I. xvi
QUOD verba istaec Quadrigari ex Annali tertio, "ibi mille hominum occiditur," non licenter neque de poetarum figura, sed ratione certa et proba grammaticae disciplinae dicta sunt.
QUADRIGATUS in tertio Annalium ita scripsit: 'Ibi occiditur mille hominum." "Occiditur," inquit, non "occiduntur." Item Lucilius in tertio Satirarum:
Ad portam mille a porta est, sex inde Salernum,
mille, inquit, non 'mille sunt." Varro in XVII. Humanarum: "Ad Romuli initium plus mille et centum annorum est." M. Cato in primo Originum: "Inde ferme mille passum." M. Cicero in sexta in Antonium: "Itane Janus medius in L. Antonii clientela est? Quis umquam in illo Jano inventus est, qui L. Antonio mille nummum ferret expensum?"
In his atque in multis aliis "mille" numero singulari dictum est; neque hoc, ut quidam putant, vetustati concessum est aut per figuram concinnitatem admissum est, sed sic videtur ratio poscere. "Mille" enim non pro eo ponitur, quod Graece chilioi dicitur, sed quod chilias et sicuti una chilias et duae chiliades, ita "unum mille" et "duo milia" certa atque directa ratione dicitur. Quamobrem id quoque recte et probabiliter dici solitum "mille denarium in arca est" et "mille equitum in exercitu est." Lucilius autem, praeterquam supra posui, alio quoque in loco id manifestius demonstrat, nam in libro XV, ita dicit:
Hunc, milli passum qui vicerit atque duobus,
Campanus sonipes succussor nullus sequetur
Majore in spatio ac diversus videbitur ire;
item libro nono:
Tu milli nummum potes uno quaerere centum;
milli passum dixit pro "mille passibus" et "uno milli nummum" pro "unis mille nummis" aperteque ostendit "mille" et vocabulum esse et singulari numero dici ejusque plurativum esse "milia" et casum etiam capere ablativum. Neque ceteros casus requiri oportet, cum sint alia pleraque vocabula, quae in singulos tantum casus, quaedam etiam, quae in nullum inclinentur. Quapropter nihil jam dubium est, quin M. Cicero in oratione, quam scripsit pro Milone, ita scriptum reliquerit: "Ante fundum Clodi, quo in fundo propter insanas illas substructiones facile mille hominum versabatur valentium," non "versabantur," quod in libris minus accuratis scriptum est; alia enim ratione "mille homines," alia "mille hominum" dicendum est.
I. xix
HISTORIA super libris Sibyllinis ac de Tarquinio Superbo rege.
IN ANTIQUIS annalibus memoria super libris Sibyllinis haec prodita est: Anus hospita atque incognita ad Tarquinium Superbum regem adiit, novem libros ferens, quos esse dicebat divina oracula; eos velle venundare. Tarquinius pretium percontatus est. Mulier nimium atque inmensumpoposcit; rex, quasi anus aetate desiperet, derisit. Tum illa foculum coram cum igni apponit, tris libros ex novem deurit et ecquid reliquos sex eodem pretio emere vellet regem interrogavit. Sed enim Tarquinius id multo risit magis dixitque anum jam procul dubio delirare. Mulier ibidem statim tris alios libros exussit, atque id ipsum denuo placide rogat, ut tris reliquos eodem illo pretio emat. Tarquinius ore jam serio atque attentiore animo fit, eam constantiam confidentiamque non insuper habendam intellegit, libros tris reliquos mercatur nihilo minore pretio quam quod erat petitum pro omnibus. Sed eam mulierem tunc a Tarquinio digressam postea nusquam loci visam constitit. Libri tres, in sacrarium conditi, "Sibyllini" appellati; ad eos quasi ad oraculum quindecimviri adeunt, cum di immortales publice consulendi sunt. [cf. Ricardi de Bury, Philobiblon, iii. 3]
II. iii
QUA RATIONE verbis quibusdam vocalulisque veteres immiserint h littera spiritum.
H LITTERAM, sive illam spiritum magis quam litteram dici oportet, inserebant eam veteres nostri plerisque vocibus verborum firmandis roborandisque, ut sonus earum esset viridior vegetiorque; atque id videntur fecisse studio et exemplo linguae Atticae. Satis notum est Atticos hichthyn et hippon et multa itidem alia contra morem gentium Graeciae ceterarum inspirantis primae litterae dixisse. Sic "lachrumas," sic "sepulchram," sic "ahenum," sic "vehemens," sic "incohare," sic "helluare," sic "halucinari," sic "honera," sic "honestum" dixerunt. In his enim verbis omnibus litterae seu spiritus istius nulla ratio visa est, nisi ut firmitas et vigor vocis quasi quibusdam nervis additis intenderetur.
Sed quoniam "aheni" quoque exemplo usi sumus, venit nobis in memoriam Fidum Optatum, multi nominis Romae grammaticum, ostendisse mihi librum Aeneidos secundum mirandae vetustatis, emptum in Sigillariis viginti aureis, quem ipsius Vergili fuisse credebatur. In quo duo isti versus cum ita scripti forent:
Vestibulum ante ipsum primoque in limina Pyrrus
Exultat, telis et luce coruscus aena, [ii. 469 f.]
additam supra vidimus h litteram et "ahena" factum. Sic in illo quoque Vergili versu in optimis libris scriptum invenimus:
Aut foliis undam trepidi despumat aheni. [Georg. i. 296]
II. v
QUAM lepide signataque dixerit Favorinus philosophus quid intersit inter Platonis et Lysiae orationem.
FAVORINUS de Lysiae et Platone solitus dicere est: "Si ex Platonis," inquit, "oratione verbum aliqod demas mutesve atque id commodatissime facias, de elegantia tamen detraxeris; si ex Lysiae, de sententia."
II. xi
DE SICINIO Dentato egregio bellatore multa memoratu digna.
L. SICINIUM Dentatum, qui tribunus plebi fuit Sp. Tarpeio, A. Aternio consulibus, scriptum est in libris annalibus plus quam credi debeat strenuum bellatorem fuisse nomenque ei factum ob ingentem fortitudinem appellatumque esse Achillem Romanum. Is pugnasse in hostem dicitur centum et viginti proeliis, cicatricem aversam nullam, adversas quinque et quadraginta tulisse, coronis donatus esse aureis octo, obsidionali una, muralibus tribus, civicis quattuordecim, torquibus tribus et octoginta, armillis plus centum sexaginta, hastis duodeviginti; phaleris item donatus est quinquies viciesque; spolia militaria habuit mulijuga, in his provocatoria pleraque; triumphavit cum imperatoribus suis triumphos novem.
II. xiii
LIBEROS in multitudinis numero etiam unumfilium filiamve veteres dixisse.
ANTIQUI oratores historiaeque aut carminum scriptores etiam unum filium filiumve "liberos" multitudinis numero appellarunt. Idque nos, cum in complurium veterum libris scriptum aliquotiens adverterimus, nunc quoque in libro Sempronii Asellionis Rerum Gestarum quinto ita esse positum offendmus. Is Asellio sub P. Scipione Africano tribunus militum ad Numantiam fuit resque eas quibus gerendis ipse interfuit conscripsit.
Ejus verba de Tiberio Graccho, tribuno pl., quo in tempore interfectus in Capitolio est, haec sunt: "Nam Gracchus domo cum proficiscebatur, numquam minus terna aut quaterna milia hominum sequebantur." Atque inde infra de eodem Graccho ita scripsit: "Orare coepit id quidem, ut se defenderent liberosque suos, eumque quem virile secus tum in eo tempore habebat produci jussit populoque commendavit prope flens.
III. iv
QUOD P. Africano et aliis tunc viris nobilibus ante aetatem senectam barbam et genas radere mos patrius fuit.
IN LIBRIS quos de vita P. Scipionis Africani compositos legimus, scriptum esse animadvertimus P. Scipioni, Pauli filio, postquam de Poenis triumphaverat censorque fuerat, diem dictum esse ad populum a Claudio Asello tribuno plebis, cui equum in censura ademerat, eumque, cum esset reus, neque barbam desisse radi neque candida veste uti neque fuisse cultu solito reorum. Sed cum in eo tempore Scipionem minorem quadraginta annorum fuisse constaret, quod de barba rasa ita scriptum esset mirabamur. Comperimus autem ceteros quoque in isdem temporibus nobiles viros barbam in ejusmodi aetate rasitavisse, idcircoque plerasque imagines veterum, non admodum senum, sed in medio aetatis, ita factas videmus.
III. v
DELICIARUM vitium et mollities oculorum et corporis ab Arcesila philosopho cuidam obprobrata acerbe simul et festiviter.
PLUTARCHUS refert Arcesilaum philosophum vehementi verbo usum esse de quodam nimis delicato divite, qui incorruptus tamen et a stupro integer dicebatur. Nam cum vocem ejus infractam capillumque arte compositum et oculos ludibundos atque inlecebrae voluptatisque plenos videret, "Nihil interest," inquit, "quibus membris cinaedi sitis, posterioribus an prioribus."
III. viii
LITTERAE eximiae consulem C. Fabricii et Q. Aemilii ad regem Pyrrum, a Q. Claudio scriptore historiarum in memoriam datae.
CUM PYRRUS rex in terra Italia eset et unam atque alteram pugnas prospere pugnasset satisque agerent Romani et pleraque Italia ad regem descivisset, tum Ambraciensis quispiam Timochares, regis Pyrri amicus, ad C. Fabricium consulem furtim venit ac praemium petivit et, si de praemio conveniret, promisit regem venenis necare, idque facile esse factu dixit, quoniam filius suus pocula in convivio regi ministraret. Eam rem Fabricius ad senatum scripsit. Senatus ad regem legatos misit mandavitque ut de Timochare nihil preoderent, sed monerent uti rex circumspectius ageret atque a proximorum insidiis salutem tutaretur. Hoc ita, uti diximus, in Valeri Antiatis Historia scriptum est. Quadrigarius autem in libro tertio non Timocharem, sed Niciam adisse ad consulem scripsit, neque legatos a senatu missos, sed a consulibus, et Pyrrum populo Romano laudes atque gratias scripsisse captivosque omnes quos tum habuit vestivisse et reddidisse.
Consules tum fuerunt C. Fabricius et Q. Aemilius. Litteras, quas ad regem Pyrrum super ea causa miserunt, Claudius Quadrigarius scripsit, fuisse hoc exemplo:
"Consules Romani salutem dicunt Pyrro regi.
Nos pro tuis injuriis continuis animo tenus commoti inimiciter tecum bellare studemus. Sed communis exemplis et fidei ergo visum ut te salvum velimus, ut esset quem armis vincere possemus. Ad nos venit Nicias familiaris tuus, qui sibi praemium a nobis peteret, si te clam interfecisset. Id nos negavimus velle, neve ob eam rem quicquam commodi expectaret, et simul visum est ut te certiorem faceremus, ne quid ejusmodi, si accidisset, nostro consilio civitates putarent factum, et quod nobis non placet pretio aut praemio aut dolis pugnare. Tu, nisi caves, jacebis." [cf. Eutropius, II. 12]
IV. vii
DE EPISTULA Valerii Probi grammatici ad Marcellum scripta super accentu nominum quorandam Poenicorum.
VALERIUS Probus grammaticus inter suam aetatem praestanti scientia fuit. Is "Hannibalem" et "Hasdrubalem" et "Hamilcarem" ita pronuntiabat ut paenultimam circumflecteret, et est epistula ejus scripta Ad Marcellum, in qua Plautum et Ennium multosque alios veteres eo modo pronuntiasse affirmat, solius tamen Ennii versum unum ponit ex libro, qui Scipio inscribitur.
Eum versum quadrato numero factum subjecimus, in quo, nisi tertia syllaba de Hannibalis nomine circumflexe promatur, numerus clausurus est. Versus Ennii quem dixit, ita est:
Quaque propter Hannibalis copias considerat.
IV. xii
NOTAE et animadversiones censoriae in veteribus monumentis repertae memoria dignae.
SI QUIS agrum suum passus fuerat sordescere eumque indiligenter curabat ac neque araverat neque purgaverat, sive quis arborem suam vineamque habuerat derelictui, non id sine poena fuit, sed erat opus censorium censoresque aerarium faciebant. Item, si quis eques Romanes equum habere gracilentum aut parum nitidum visus erat, "inpolitae" notabantur; id verbum significat quasi tu dicas "incuriae." Cujus rei utriusque auctoritates sunt et M. Cato id saepenumero adtestatus est.
V. iv
DE VERBO "duovicesimo," quod vulgo incognitum est, a viris doctis multifarium in libris scriptum est.
APUD Sigillaria forte in libraria ego et Julius Paulus poeta, vir memoria nostra doctissimus, consideramus; atque ibi expositi erant Fabii Annales, bonae atque sincerae vetustatis libri, quos venditor sine mendis esse contendebat. Grammaticus autem quispiam de nobilioribus, ab emptore ad spectandos libros adhibitus, repperisse se unum in libro mendum dicebat; sed contra librarius in quodvis pignus vocabat, si in una uspiam littera delictum esset. Ostendebat grammaticus ita scriptum in libro quarto: "Quapropter tum primum ex plebe alter consul factus est, duovicesimo anno postquam Romam Galli ceperunt." "Non," inquit, "duovicesimo, sed 'duo et vicesimo' scribi oportuit. Quid enim est duovicesimo?" * * * Varro Humanarum Rerum lib. XVI; hic ita scripsit: Mortuus est anno duovicesimo; rex fuit annos XXI. * * *
VI. xxii
QUOD censores equum adimere soliti sunt.equitibus corpulentis et praepinguibus; quaesitumque utrum ea res cum ignominia an incolumi dignitate equitum facta sit.
I NIMIS pingui homini et corpulento censores equum adimere solitos, scilicet minus idoneum ratos esse cum tanti corporis pondere ad faciendum equitis munus. Non enim poena id fuit, ut quidam existimant, sed munus sine ignominia remittebatur. Tamen Cato, in oratione quam De Sacrificio Commisso scripsit, obicit hanc rem criminosius, uti magis videri possit cum ignominia fuisse. Quod si ita accipias, id profecto existimandum est, non omnino inculpatum neque indesidem visum esse, cujus corpus in tam inmodicum modum luxuriasset exuberassetque.
VII. iii
HISTORIA sumpta ex libris Tuberonis de serpente invisitatae longitudinis.
TUBERO in Historiis scriptum reliquit, bello primo Poenico Atilium Regulum consulem in Africa, castris apud Bagradam flumen positis, proelium grande atque acre fecisse adversus unum serpentem in illis locis stabulantem invisitatae inmanitatis, eumque magna totius exercitus conflictione balistis atque catapultis diu oppugnatum, ejusque interfecti corium longum pedes centum et viginti Romam missum esse.
VII. iv
QUID idem Tubero novae historiae de Atilio Regulo a
Carthaginiensibus capto litteris mandaverit; quid etiam
Tuditanus super eodem Regulo scripserit.
QUOD satis celebre est de Atilio Regulo, id nuperrime legimus scriptum in Tuditani libris: Regulum captum ad ea quae in senatu Romae dixit, suadens ne captivi cum Carthaginiensibus permutarentur, id quoque addidisse, venenum sibi Carthaginienses dedisse, non praesentarium, sed ejusmodi quod mortem in diem proferret, eo consilio, ut viveret quidem tantisper quoad fieret permutatio, post autem grassante sensim veneno contabesceret.
Eundem Regulum Tubero in Historiis redisse Carthaginem novisque exemplorum modis excruciatum a Poenis dicit: "In atras," inquit, "et profundas tenebras eum claudebant ac diu post, ubi erat visus sol ardentissimus, repente educebant et adversus ictus solis oppositum continebant stque intendere in caelum oculos cogebant. Palpebras quoque ejus, ne conivere posset, sursum ac deorsum diductas insuebant." Tuditanus autem somno diu prohibitum atque ita vita privatum refert, idque ubi Romae cognitum est, nobilissimos Poenorum captivos liberis Reguli a senatu deditos et ab his in armario muricibus praefixo destitutos eademque insomnia cruciatos interisse.
VII. ix
LOCUS exemptus ex Annalibus L. Pisonis historiae et orationis lepidissimae.
QUOD res videbatur memoratu digna, quam fecisse Cn. Flavium, Anni filium, aedilem curulem, L. Piso in tertio Annali scripsit, eaque res perquam pure et venuste narrata a Pisone, locum istum totum huc ex Pisonis Annali transposuimus.
"Cn.," inquit, " Flavius, patre libertino natus, scriptum faciebat, isque in eo tempore aedili curuli apparebat, quo tempore aediles subrogantur, eumque pro tribu aedilem curulem renuntiaverunt. Aedilem qui comitia habebat negat accipere, neque sibi placere, qui scriptum faceret, eum aedilem fieri. Cn. Flavius, Anni filius, dicitur tabulas posuisse, scriptu sese abdicasse, isque aedilis curulis factus est.
"Idem Cn. Flavius, Anni filius, dicitur ad collegam venisse visere aegrotum. Eo in conclave postquam introivit, adulescentes ibi complures nobiles sedebant. Hi contemnentes eum, assurgere ei nemo voluit. Cn. Flavius, Anni filius, aedilis, id arrisit, sellam curulem iussit sibi afferri, eam in limine apposuit, ne quis illorum exire posset utique hi omnes inviti viderent sese in sella curuli sedentem.
VII. x
HISTORIA super Euclida Socratico, cujus exemplo Taurus philosophus hortari adulescentes suos solitus ad philosophiam naviter sectandam.
PHILOSOPHUS Taurus, vir memoria nostra in disciplina Platonica celebratus, cum aliis bonis multis salubribusque exemplis hortabatur ad philosophiam capessendam, tum vel maxime ista re iuvenum animos expergebat, Euclidem quam dicebat Socraticum factitavisse. " Decreto," inquit, "suo Athenienses caverant, ut qui Megaris civis esset, si intulisse Athenas pedem prensus esset, ut ea res ei homini capitalis esset; tanto Athenienses," inquit, "odio Sagrabant finitimorum hominum Megarensium. Tum Euclides, qui indidem Megaris erat quique ante id decretum et esse Athenis et audire Socratem consueverat, postquam id decretum sanxerunt, sub noctem, cum advesperasceret, tunica longa muliebri indutus et pallio versicolore amictus et caput rica velatus, e domo sua Megaris Athenas ad Socratem commeabat, ut vel noctis aliquo tempore consiliorum sermonumque eius fieret particeps, rursusque sub lucem milia passuum paulo amplius viginti eadem veste illa tectus redibat. At nunc," inquit, "videre est philosophos ultro currere, ut doceant, ad fores juvenum divitum eosque ibi sedere atque opperiri prope ad meridiem, donec discipuli nocturnum omne vinum edormiant."
VII. xvii
QUIS omnium primus libros publice praebuerit legendos; quantusque numerus fuerit Athenis ante clades Persicas librorum in bibliothecis publicorum.
LIBROS Athenis disciplinarum liberalium publice ad legendum praebendos primus posuisse dicitur Pisistratus tyrannus. Deinceps studiosius accuratiusque ipsi Athenienses auxerunt; sed omnem illam postea librorum copiam Xerxes, Athenarum potitus, urbe ipsa praeter arcem incensa, abstulit asportavitque in Persas. Eos porro libros universos multis post tempestatibus Seleucus rex, qui Nicanor appellatus est, referendos Athenas curavit.
Ingens postea numerus librorum in Aegypto ab Ptolemaeis regibus vel conquisitus vel confectus est ad milia ferne voluminum septingenta; sed ea omnia bello priore Alexandrino, dum diripitur ea civitas, non sponte neque opera consulta, sed a militibus forte auxiliaris incensa sunt.
XV. x
DE VOLUNTARIO et admirando interitu virginum Milesiarum.
PLUTARCHUS in librorum quos Peri Psuchés inscripsit primo, sum de morbis dissereret in animos hominum incidentibus, virgines dixit Milesii nominis fere quot tum in ea civitate erant repente sine ulla evidenti causa voluntatem cepisse obeundae mortis ac deinde plurimas vitam suspendio amisisse. Id cum accideret in dies crebrius neque animis earum mori perseverantium medicina adhiberi quiret, decrevisse Milesios ut virgines quae corporis suspensis demortuae forent, ut hac omnes nudae, cum eodem laqueo quo essent praevinctae efferrentur. Post id decretum virgines voluntariam mortem non petisse pudore solo deterritas tam inhonesti funeris.
XV. xix
VERBA M. Varronis memoria digna ex Satura, quae inscribitur Peri Edesmatón.
NON PAUCISSIMI sunt in quos potest convenire id quod M. Varro dicit in Satura quae inscribitur Peri Edesmatón. Verba haec sunt: "Si, quantum operae sumpsisti ut tuus pistor bonum faceret panem, ejus duodecimam philosophae dedisses, ipse bonus jampridem esses factus. Nunc illum qui norunt volunt emere milibus centum, te qui novit nemo centussis."
XVII. xvii
MILTIADEM, Ponti regem, quinque et viginti gentium linguis locutum; Quintumque Ennium tria cordia habere sese dixisse, quod tris linguas percalluisset, Graecam, Oscam, Latinam.
QUINTUS ENNIUS tria cordia habere sese dicebat, quod loqui Graece et Osce et Latine sciret. Mitridates autem, Ponti atque Bithnyiae rex inclutus, qui a Cn. Pompeio bello superatus est, quinque et viginti gentium quas dicione habuit linguas percalluit earumque omnium gentium viris haut umquam per interpretem conlocutus est, sed ut quemque ab eo appellari usus fuit, proinde lingua et oratione ipsius non minus scite quam si gentilis ejus esset locutus est.
XVII. xviii
QUOD M. Varro C. Sallustium historiae scriptorem, deprehensum ab Annio Milone in adulterio scribit et loris caesum pecuniamque data dimissum.
M. VARRO, in litteris atque vita fide homo multa et gravis, in libro quem inscripsit Pius aut de Pace, C. Sallustium scriptorem seriae illius et severae orationis, in cujus historia notiones censorias fieri atque exerceri videmus, in adulterio deprehensum ab Annio Milone loris bene caesum dicit et, cum dedisset pecuniam, dimissum.
XVIII. xiv
QUID, sit nemerus "hemiolus," quid "epitritos"; et quod vocabula ista non facile nostri ausi sunt converetere in linguam Latinam.
FIGURAE quaedam numerorum, quas Graeci certis nominibus appellant, vocabula in lingua Latina non habent. Sed qui de numeris Latine scripserunt Graeca ipsa dixerunt, fingere autem nostra, quoniam id absurde futurum erat, noluerunt. Quale enim fieri nomen posset "hemiolio" numero aut "epitrito"? Est autem "hemiolios" qui numerum aliquem totum in sese habet dimidiumque ejus, ut tres ad duo, quindecim ad decem, triginta ad viginti; "epitritos" est qui habet totum aliquem numerum et ejusdem partem tertiam, ut quattuor ad tres, duodecim ad novem, quadraginta ad triginta. Haec autem notare meminisseque non esse abs re visum est, quoniam vocabula ista numerorum nisi intelleguntur, rationes quaedam subtilissimae in libris philosophorum scriptae percipi non queunt.
XVIII. xv
QUOD M. Varro in herois versibus observaverit rem nimis anxiae et curiosae observationes.
IN LONGIS versibus qui "hexametri" vocantur, item in senariis, animadvertunt metrici primos duos pedes, item extremos duos, habere singulos posse integras partes orationis, medios haut umquam posse, sed constare eos semper ex verbis aut divisis aut mixtis atque confusis. M. etiam Varro in libris Disciplinarum scripsit observasse sese in versu hexametro, quod omnimodo quintus semipedes verbum finiret et quod priores quinque semipedes aeque magnam vim haberent in efficiendo versu atque alii posteriores septem, idque ipsum ratione quadam geometrica fieri disserit.
